Những nền tảng cốt lõi của 'chủ nghĩa xã hội thị trường' là sự phủ định (giải pháp đối lại với) những sự tái phân phối giá trị thặng dư hiện diện trong hầu hết những phương thức sản xuất có dính dáng đến khai thác (hay bóc lột tùy tình huống đang thảo luận). Những lý thuyết về 'chủ nghĩa xã hội' có sự ưu ái dành cho cơ chế thị trường đã có từ lâu do các nhà kinh tế - xã hội học theo khuynh hướng Ricardian chủ xướng, và họ cổ súy cho một thị trường tự do kết hợp với những đặc tính của sở hữu nhà nước đối với tư liệu sản xuất.

Một nền tảng quan trọng cho những định nghĩa đầu tiên của 'chủ nghĩa xã hội thị trường' trên phương diện lý thuyết kinh tế là mô hình Lange (xem Lange Model), trong đó đề cập đến một nền kinh tế mà toàn bộ sản xuất được nhà nước tiến hành, nhưng các chức năng định giá lại theo cơ chế thị trường, và một nền kinh tế như thế có nhiều đặc điểm gần giống với kinh tế thị trường trong điều kiện cạnh tranh hoàn hảo tuyệt đối, còn gọi là đạt được hiệu suất Pareto (Pareto efficiency).